شهادت یا گواهی یکی از مهمترین ادله اثبات دعوا در امور حقوقی و کیفری است. بهطور کلی، شهادت به معنای بیان مطالبی از سوی شخصی غیر از طرفین دعوا به نفع یا ضرر یکی از آنان است، بهگونهای که این بیان میتواند در صدور رأی قاضی تأثیرگذار باشد و ادعای یکی از طرفین را اثبات کند.
توجه به شهادت شهود بهعنوان یکی از دلایل اثباتکننده دعوا نیازمند رعایت شرایط خاصی است. هم شاهد و هم محتوای شهادت باید شرایط قانونی لازم را داشته باشند تا قاضی بتواند بر اساس آن رأی صادر کند. علاوه بر این، شاهد باید در حین ادای شهادت موازین اخلاقی را رعایت کرده و از بیان مطالب نادرست اجتناب کند تا به اصطلاح شهادت دروغ مطرح نشود.
بنابراین، اگر شاهد شرایط لازم را رعایت نکند یا خود شرایط قانونی برای شهادت را نداشته باشد، طرف مقابل که شهادت به ضرر او مطرح شده، میتواند به شهادت وی اعتراض کند. این اعتراض به شهادت شهود در اصطلاح حقوقی «جرح شهود» نامیده میشود و در قانون نیز به آن اشاره شده است.
به همین دلیل، لازم است تا مفهوم جرح شهود یا اعتراض به شهادت شهود توضیح داده شود. بهطور کلی، زمانی که خواهان یا شاکی به شهادت شهود برای اثبات دعوا استناد میکند، باید اسامی و مشخصات شهود را در دادخواست یا شکواییه قید کند. خوانده یا مشتکیعنه نیز باید این اطلاعات را در جلسه اول دادرسی ارائه دهد. این موضوع به طرف مقابل این امکان را میدهد که در صورت لزوم، به شهادت شهود اعتراض کند و آنها را جرح نماید.
مفهوم جرح شهود در ماده 191 قانون مجازات اسلامی ذکر شده است که به موجب آن، جرح شهود به معنای این است که شخصی شهادت دهد که شهود شرایط قانونی (بهویژه شرط عدالت) را ندارند و شهادت آنها از نظر شرعی صحیح نیست. در قسمت بعدی، شرایط شهادت شهود که میتوان به استناد آنها به شهادت اعتراض کرد، بررسی خواهیم کرد.
نکته مهم این است که پس از جرح شهود، طرف مقابل میتواند با ارائه شهود دیگری ثابت کند که شهود قبلی شرایط قانونی لازم برای ادای شهادت را داشتهاند. این موضوع بهعنوان «تعدیل شهود» شناخته میشود و به معنای اثبات وجود شرایط قانونی در شاهد (از جمله عدالت) است.
علاوه بر جرح شهود، اعتراض به شهادت نیز در شرایط دیگری امکانپذیر است که در ادامه به بررسی سایر شرایط اعتراض به شهادت شهود و آثار آن خواهیم پرداخت.
شرایط اعتراض به شهادت شهود چگونه انجام میشود؟
اعتراض به شهادت شهود به معنای ارائه دلایلی است که موجب رد اعتبار شهادت شهود میشود. یکی از مهمترین روشهای اعتراض به شهادت شهود، «جرح شهود» است. اما این سوال مطرح میشود که اعتراض به شهادت شهود در چه شرایطی امکانپذیر است و چه شرایطی باید برای شاهد و شهادت وجود داشته باشد تا بتوان به آن اعتراض کرد؟ در این قسمت، شرایط اعتراض به شهادت شهود را بر اساس قانون بررسی میکنیم.
به لحاظ شرعی و قانونی شرایط خاصی داشته باشند تا قاضی بتواند بر اساس آنها حکم صادر کند. از جمله مهمترین شرایط شاهد، عبارتاند از:
1. بلوغ و عقل: شاهد باید بالغ باشد (شهادت کودکان صغیر پذیرفته نیست) و همچنین عاقل باشد (شهادت افراد مجنون پذیرفته نمیشود).
2. ایمان و عدالت: شاهد باید دارای ایمان و عدالت باشد و از نظر شرعی طهارت مولد (حلالزاده بودن) داشته باشد.
3. عدم ذینفعی و خصومت: شاهد نباید در موضوع دعوا ذینفع باشد و همچنین نباید خصومت شخصی با طرفین دعوا داشته باشد.
4. عدم اشتغال به تکدیگری و ولگردی: شاهد باید از این عناوین به دور باشد.
وجود این شرایط باید توسط قاضی مورد توجه قرار گیرد و در صورت فقدان هر یک از این شرایط، شهادت آن شخص فاقد اعتبار است. همچنین، هر یک از طرفین دعوا که شهادتی علیه او مطرح شده، میتواند به شهادت شهود اعتراض کرده و از دادگاه تقاضای عدم توجه به آن شهادت را داشته باشد.
نکته دیگری که باید ذکر شود این است که بر اساس قوانین قبلی، شهادت دادن در دادگاه توسط بستگان و اعضای خانواده ممنوع بود. اما این ممنوعیت اکنون برداشته شده و شهادت اقوام و بستگان در دادگاه از نظر حقوقی ایرادی ندارد.
علاوه بر شرایط شاهدان، قانون مدنی نیز برای شهادت شرایطی پیشبینی کرده است. این شرایط عبارتند از:
– قطع و یقین: شهادت باید از روی قطع و یقین باشد و نه بهصورت تردید.
– مطابقت با دعوا: شهادت باید با موضوع دعوا مطابقت داشته باشد و قابلیت اثبات دعوا را داشته باشد.
– همخوانی محتوایی: شهادت شهود باید از لحاظ محتوایی با هم مطابقت داشته باشد و موضوعات متفاوتی توسط آنها بیان نشود.
یکی دیگر از شرایط اعتراض به شهادت شهود، مربوط به حالتی است که شاهد مطالبی را بهعنوان شهادت بیان میکند که خلاف واقع است. این میتواند ناشی از سهو یا عمد باشد. شهادت دروغ بر اساس قانون جرم انگاری شده و چنانچه مشخص شود که شاهد شهادت دروغ داده، به مجازات شهادت کذب در دادگاه محکوم خواهد شد.
آثار اعتراض به شهادت شهود چیست؟
در خصوص اعتراض به شهادت شهود و شرایط آن صحبت کردیم. بسیاری از افرادی که در مورد پروندهشان شهادتی بیان شده که فاقد شرایط قانونی بوده، قصد دارند به این موضوع اعتراض کنند تا شاید حکم دادگاه تغییر یابد. در اینجا، نحوه اعتراض به شهادت شهود و آثار آن را بررسی خواهیم کرد.
بر اساس قانون، جرح شهود و اعتراض به شرایط آنها باید قبل از ادای شهادت توسط شاهد انجام شود، مگر اینکه موارد جرح (مانند جنون، کفر، خصومت شخصی و …) پس از ادای شهادت مشخص شود. در این صورت، اعتراض به شهادت میتواند حتی پس از صدور حکم دادگاه نیز صورت گیرد و دادگاه موظف است موضوع را بررسی کند.
در صورت اعتراض به شهادت شهود، چه آثار و پیامدهایی ایجاد میشود؟
آیا در صورت نبود شرایط لازم در قانون مدنی، شهادت ارائهشده بهطور کامل کنار گذاشته میشود و دادگاه بدون توجه به آن رأی صادر میکند؟ پاسخ به این سؤال این است که شرایط بیانشده در قانون، شرایط شرعی شهادت هستند. اگر شهود این شرایط را داشته باشند، قاضی ملزم است بر اساس آنها رأی صادر کند.
اما اگر شهود شرایط شرعی را نداشته باشند و این موضوع مورد اعتراض طرف مقابل قرار گیرد و بتواند شاهد را جرح کند، اعتبار شهادت شرعی آنها از بین میرود. با این حال، این به معنای کنار گذاشتن کامل شهادت نیست؛ قاضی میتواند شهادت آنها را استماع کند. اینکه آیا شهادت شهود فاقد شرایط تا چه اندازه معتبر است و آیا میتواند دعوی را اثبات کند، بستگی به نظر قاضی دارد.
در این حالت، اعتبار شهادت شهود فاقد شرایط بهعنوان یک اماره قضایی محسوب میشود و ممکن است بر نظر قاضی تأثیر بگذارد، اما ممکن است قاضی به آن توجه نکند و آن را به منزله نداشتن شاهد در دادگاه تلقی کند. بهعنوان مثال، یک پسر 14 ساله که هنوز به سن بلوغ شرعی نرسیده، میتواند شهادت دهد، اما اعتبار شهادت او از نظر شرعی وجود ندارد و قاضی مختار است که به آن توجه کند یا خیر.
همچنین، باید به یاد داشت که شهادت دروغ در دادگاه جرم است و شاهدی که به عمد شهادت دروغ میدهد، ممکن است به مجازات شهادت کذب محکوم شود. یکی دیگر از آثار اعتراض به شهادت شهود (در صورتی که شهادت دروغ باشد) میتواند مربوط به مجازات شاهدی باشد که عمدًا در دادگاه شهادت دروغ داده است. برای این منظور، کافی است شکواییه شهادت کذب به دادگاه ارائه شود