فوت افراد آثار حقوقی مهمی به لحاظ مالی به همراه دارد که یکی از آن‌ها تعیین تکلیف اموال و دارایی‌های متوفی است. بر اساس قانون مدنی، اموال متوفی از طریق عمل به وصایای احتمالی و پرداخت بدهی‌های او مدیریت میشود و اگر مالی باقی بماند، به عنوان ارث به وراث متوفی منتقل میشود.
در ارتباط با ارث بردن ورثه از متوفی، دو اصطلاح حقوقی مهم وجود دارد: “تقسیم ترکه” و “مطالبه سهم‌الارث”. این دو اصطلاح از جنبه‌هایی با هم تفاوت دارند؛ به عنوان مثال، تقسیم ترکه مرحله‌ای است که قبل از مشخص شدن میزان سهم هر یک از وراث انجام میشود، در حالی که مطالبه سهم‌الارث مربوط به زمانی است که سهم هر یک از وراث مشخص شده، اما به دلایلی، سایر وراث از تسلیم آن به صاحب سهم خودداری می‌کنند. به همین دلیل و به خاطر تفاوت‌های موجود در مراحل و نحوه دادخواست تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث، پرداختن به این موضوع ضروری است.
بنابراین، در ادامه این مقاله قصد داریم به بررسی این موضوعات بپردازیم که تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث چیست و تفاوت‌های آن‌ها چیست؟
سپس، شرایط قانونی هر یک از تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث، همچنین مطالبه سهم‌الارث قبل از تقسیم ترکه و روش‌ها و نحوه آن را شرح خواهیم داد و نمونه‌هایی از دادخواست‌های مربوط به مطالبه سهم‌الارث، تقسیم ترکه، اجرت‌المثل ایام تصرف، و دادخواست مطالبه سهم‌الارث برای مادر و زوجه را ارائه خواهیم نمود.
تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث چیست
بر اساس قانون، اموال به‌جا مانده از متوفی تحت عنوان ترکه شناخته میشود و به مصارف مشخصی می‌رسد. در ابتدا، ترکه متوفی باید برای هزینه‌های کفن و دفن، پرداخت بدهی‌های متوفی و انجام وصایای احتمالی او هزینه شود. پس از این مراحل، در صورتی که اموالی از ترکه باقی بماند، می‌تواند به عنوان سهم‌الارث به وراث قانونی متوفی تعلق گیرد.
به همین دلیل، یکی از مسائل مهم در حوزه انحصار وراثت این است که وراث متوفی چگونه می‌توانند اموال او را میان خود تقسیم کنند. در این زمینه، دو اصطلاح مهم وجود دارد: تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث، که تفاوت‌های جدی با یکدیگر دارند. در این قسمت از مقاله، به بررسی این دو مفهوم می‌پردازیم و در قسمت بعد، تفاوت آن‌ها را توضیح خواهیم داد.
تقسیم ترکه به معنای این است که ورثه متوفی پس از پرداخت دیون و اجرای وصایای او، قصد دارند ترکه را میان خود تقسیم کنند و با تنظیم یک تقسیم‌نامه عادی یا رسمی، سهم‌الارث خود را مشخص نمایند تا بتوانند از آن بهره‌مند شوند. بر این اساس، لازم است که تمامی وراث بر تقسیم ترکه رضایت داشته باشند.
با این حال، در برخی موارد ممکن است به دلایلی رضایت وراث برای تقسیم ترکه جلب نشود یا برخی وراث اهلیت لازم برای تصمیم‌گیری در این خصوص را نداشته باشند. در این شرایط، وراث باید به شیوه قانونی و از طریق دادگاه صالح درخواست تقسیم ترکه کنند، تا قانون مبنای تقسیم قرار گیرد و صلاح و مصلحت همگی تأمین شود.
مطالبه سهم‌الارث به معنای این است که سهم‌الارث هر یک از وراث بر اساس قانون مشخص شده، اما به دلایلی در اختیار یک یا چند نفر از وراث قرار گرفته است. در چنین حالتی، ممکن است هر یک از وراث سهم‌الارث خود را بخواهند و با وجود مشخص بودن میزان آن، بخواهند به نحو عینی آن را مطالبه کنند. در این حالت، بحث مطالبه سهم‌الارث مطرح میشود که با تقسیم ترکه کاملاً متفاوت است.
تفاوت تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث
تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث دو اصطلاح حقوقی رایج در ارتباط با ارث هستند که از نظر حقوقی تفاوت‌های مهمی دارند و استفاده از هر یک بسته به شرایط موجود ممکن است متفاوت باشد. به همین دلیل، در این قسمت از مقاله به توضیح تفاوت‌های بین تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث می‌پردازیم و در قسمت بعد شرایط قانونی آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
به‌طور کلی، اگر تمامی وراث بتوانند در مورد تقسیم ترکه به توافق برسند، می‌توانند یک تقسیم‌نامه تنظیم کرده و بر اساس آن، کلیه امور مربوط به تقسیم ارث را انجام دهند. در این حالت، فرض بر این است که همه ورثه نسبت به مفاد تقسیم‌نامه رضایت دارند و می‌توانند ذیل آن را امضا کنند.
اما اگر حتی یکی از وراث نسبت به تقسیم ارث رضایت نداشته باشد، نمی‌توان از طریق تقسیم ترکه اقدام کرد. در این صورت، بر اساس ماده ۳۰۰ قانون امور حسبی، هر یک از وراث می‌توانند با ارائه دادخواست تقسیم ترکه به دادگاه، این امر را انجام دهند.
لازم به ذکر است که برای تقسیم ترکه، تمامی وراث باید از اهلیت لازم (بلوغ، عقل و رشد) برخوردار باشند و در فرآیند تقسیم حضور داشته و تصمیم‌گیری کنند. بنابراین، اگر میان ورثه، شخص محجور یا غایبی وجود داشته باشد، فرآیند تقسیم ترکه ممکن نخواهد بود و باید این امر از طریق دادگاه و با حضور نمایندگان شخص غایب و
و محجور انجام شود.
از سوی دیگر، مطالبه سهم‌الارث به مرحله‌ای اشاره دارد که میزان سهم‌الارث هر یک از وراث بر اساس قانون یا توافق مشخص شده است، اما ترکه متوفی در اختیار یک یا چند نفر از وراث قرار دارد. در این حالت، اگر هر یک از وراث بخواهند سهم‌الارث خود را دریافت کنند و سایرین از ارائه آن خودداری کنند، وراث متقاضی می‌توانند از طریق دادگاه اقدام به مطالبه سهم‌الارث مشخص شده خود کنند. این، مهم‌ترین و اصلی‌ترین تفاوت بین تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث است.
شرایط قانونی تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث
تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث متوفی، هر دو فرایندهای حقوقی جداگانه و متفاوتی هستند که بسته به شرایط موجود، می‌توان یکی از آن‌ها را انتخاب و مراحل قانونی مربوط به آن را انجام داد. در این قسمت، مهم‌ترین شرایط قانونی تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث توضیح داده میشود.
در ارتباط با شرایط قانونی تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث، طبق ماده ۳۱۳ قانون امور حسبی، “در صورتی که تمام ورثه و اشخاصی که در ترکه متوفی شراکت دارند، حاضر و رشید باشند، می‌توانند به هر نحوی که بخواهند، ترکه را میان خود تقسیم نمایند؛ لیکن اگر بین آن‌ها محجور یا غایب باشد، تقسیم ترکه توسط نمایندگان آن‌ها در دادگاه انجام میشود.” بنابراین، یکی از شرایط قانونی تقسیم ترکه، حضور و اهلیت تمامی ورثه است؛ در غیر این صورت، باید از طریق دادگاه اقدام کرد.
همچنین، بر اساس مواد ۳۰۴ تا ۳۱۰ قانون امور حسبی، درخواست تقسیم ترکه باید کتبی باشد و اشخاص ذی‌صلاح پس از ثبت درخواست، در وقت مقرر در دادگاه حاضر شوند. در نهایت، دادگاه صورت مجلسی مبنی بر تقسیم اموال تنظیم می‌کند. طبق ماده ۳۱۶، تقسیم به‌گونه‌ای انجام میشود که هر یک از ورثه حصه مشخصی از اموال داشته باشند و در صورت عدم امکان، از باقی‌مانده اموال یا پول جبران خواهد شد.
از دیگر شرایط قانونی تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث این است که ابتدا باید مدارک قانونی لازم تهیه شود. از جمله این مدارک می‌توان به دریافت گواهی فوت متوفی و ابطال شناسنامه او اشاره کرد. همچنین، گواهی انحصار وراثت متوفی باید دریافت شود که این امر از طریق ارائه درخواست گواهی انحصار وراثت به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و صدور آن توسط شورای حل اختلاف انجام میشود.
از دیگر شرایط قانونی مطالبه سهم‌الارث این است که اشخاص ذی‌حق می‌توانند یک نمونه دادخواست مطالبه سهم‌الارث تنظیم کرده و آن را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارائه دهند. در این مرحله، پس از پرداخت هزینه‌های دادرسی، وقت رسیدگی ابلاغ میشود و تقسیم ترکه بر اساس قواعد ارث انجام میشود. رای دادگاه در این خصوص لازم‌الاجراست و از طریق اجرای احکام عملیاتی میشود. گاهی این امر با فروش اموال متوفی در فرآیند مزایده و تقسیم ما به‌ازای آن میان وراث انجام خواهد شد.
مطالبه سهم الارث قبل از تقسیم ترکه
بر اساس قانون، تقسیم ترکه نخستین مرحله‌ای است که می‌توان فرایند تقسیم ارث میان وراث را به استناد آن انجام داد. همان‌طور که در بخش‌های قبل اشاره شد، وراث برای تقسیم ترکه دو راه در پیش دارند: اول اینکه با توافق همه وراث، یک تقسیم‌نامه دستی یا رسمی تنظیم کنند. اما اگر همه ورثه بر تقسیم رضایت نداشته یا در میان آن‌ها غایب یا محجوری وجود داشته باشد، باید این تقسیم را از دادگاه صالح درخواست کنند.
پس از اینکه تقسیم ترکه بر اساس قانون یا با توافق میان وراث انجام شد، میزان سهم‌الارث هر یک از وراث به‌طور دقیق مشخص میشود و هر یک از وراث می‌تواند از سهم‌الارث خود بهره‌مند شود. اما اگر، به عنوان مثال، کل ترکه شامل یک منزل و یک خودرو باشد و این اموال در اختیار یکی از وراث قرار گیرد و او به دلایلی از تحویل آن به سایر وراث امتناع کند، می‌توان از طریق دادگاه دعوای مطالبه سهم‌الارث را پیگیری کرد. این امر از طریق ارائه و ثبت یک نمونه دادخواست مطالبه سهم‌الارث قابل انجام است.
حال به این سوال پاسخ می‌دهیم که آیا مطالبه سهم‌الارث قبل از تقسیم ترکه قابل انجام است و اگر پاسخ مثبت است، نحوه آن چگونه است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که اساساً دعوای مطالبه سهم‌الارث تا قبل از تقسیم ترکه در دادگاه مسموع نیست. بنابراین، افرادی که قصد دارند سهم‌الارث خود را مطالبه کنند، ابتدا باید تمهیدات لازم برای تقسیم ترکه را اندیشیده و طبق روش‌های گفته‌شده، ابتدا اقدام به تقسیم ترکه نمایند.
روش ها و نحوه تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث
در ارتباط با روش‌ها و نحوه تقسیم ترکه، تقسیم ترکه به دو روش اصلی انجام میشود. در روش اول، با توافق و رضایت همه وراث، یک متن تقسیم‌نامه ارث تنظیم میشود که می‌تواند به شکل سند عادی یا به‌صورت سند رسمی (در دفتر اسناد رسمی) باشد.
اگر در میان وراث توافقی برای تقسیم ترکه حاصل نشود یا در میان آن‌ها غایب یا محجوری وجود داشته باشد، این تقسیم باید با حضور نمایندگان آن‌ها در دادگاه انجام شود. جزئیات نحوه تقسیم ترکه در مواد ۳۰۰ به بعد قانون امور حسبی به‌طور کامل توضیح داده شده است. در این روش، اشخاص ذی‌صلاح با طرح یک دادخواست تقسیم ترکه از دادگاه درخواست می‌کنند.
پس از اینکه تقسیم ترکه انجام شد، مطالبه سهم‌الارث تسهیل میشود. افرادی که قصد دارند سهم‌الارث خود را مطالبه کنند، می‌توانند با طرح دادخواست به دادگاه این امر را انجام دهند. ارائه دادخواست مطالبه سهم‌الارث به دادگاه نیازمند مدارکی مانند گواهی فوت، گواهی انحصار وراثت و گواهی مربوط به تقسیم ترکه است.
