غبن در لغت به معنای ضرر و زیان رساندن و فریب دادن است. در اصطلاح حقوقی، غبن به وضعیتی اشاره دارد که یکی از دو طرف معامله دچار ضرر و زیان فاحشی شده و در واقع، از انجام معامله فریب خورده است. به عبارت دیگر، معامله به نحوی انجام شده که از واقعیت بسیار دور است و تفاوت فاحشی در ارزش آن وجود دارد.
به عنوان مثال، اگر فردی خانه‌ای به ارزش یک میلیارد تومان را به قیمت سه میلیارد تومان بفروشد، طرف معامله که فریب خورده (مغبون) می‌تواند بر اساس خیار غبن، اقدام به فسخ معامله کند.
زمانی که یکی از طرفین عقود معوض به دلیل اختلاف قیمت واضح و آشکار مورد معامله با قیمت واقعی آن در بازار متضرر می‌شود، می‌تواند با استفاده از یک نمونه دادخواست خیار غبن فاحش، دادخواست خود را تنظیم کرده و آن را به دادگاه ارسال کند و از محکمه تقاضای صدور رأی بر فسخ معامله به این دلیل را داشته باشد.
اگر هر یک از طرفین معامله درباره ارزش واقعی مال مورد معامله فریب بخورد، می‌تواند از خیار غبن استفاده کند و معامله را فسخ کند. در صورتی که کسی مالی را به قیمت غیر واقعی معامله کند، فرد مغبون باید برای اعلام درخواست فسخ قرارداد به دفاتر خدمات قضایی مراجعه کند و با ثبت اظهارنامه، درخواست خود را به طرف دیگر ارائه دهد. اگر طرف مقابل راضی به فسخ معامله نشود، فرد مغبون باید دوباره به دفاتر خدمات قضایی مراجعه کرده و دادخواست فسخ قرارداد را تنظیم و به دادگاه ارسال کند. دادگاه پس از بررسی دادخواست غبن، در صورت اثبات غبن، طرف دیگر را ملزم به فسخ قرارداد می‌کند.
شرایط اعمال خیار غبن
اعمال خیار غبن نیازمند شرایط خاصی است تا بتوان از طریق آن معامله را فسخ کرد. این شرایط به‌طور کامل در مواد ۴۱۶ تا ۴۲۱ قانون مدنی توضیح داده شده است. شرایط اعمال خیار غبن به شرح زیر است:
1. معامله باید در قالب یک عقد معوض باشد: این شرایط تنها در معاملات معوض مانند قرارداد خرید و فروش یا عقد اجاره صدق می‌کند. در این نوع معاملات، دو چیز با هم مبادله می‌شود و یک طرف ممکن است دیگری را فریب دهد. در معاملات غیر معوض، مانند هبه، معمولاً قصد احسان وجود دارد و کسب سود ملاک اصلی نیست.
2. عدم اطلاع مغبون از قیمت عادلانه: به موجب ماده ۴۱۸ قانون مدنی، مغبون (کسی که فریب خورده است) نباید در حین معامله از قیمت عادلانه خبر داشته باشد. اگر مغبون از قیمت واقعی آگاه باشد، اختیار فسخ را نخواهد داشت.
3. فاحش بودن غبن: طبق ماده ۴۱۷ قانون مدنی، غبن باید فاحش باشد، یعنی تفاوت قیمت باید به‌اندازه‌ای باشد که نتوان از آن صرف‌نظر کرد. به‌عنوان مثال، در معامله‌ای که ارزش آن ۱۵۰ میلیون تومان است، اگر تفاوت قیمت تنها ۵۰۰ هزار تومان باشد، خریدار نمی‌تواند بر اساس خیار غبن معامله را فسخ کند. اما اگر تفاوت قیمت ۵۰ میلیون تومان باشد، خریدار مجاز است با ثبت اظهارنامه، معامله خود را فسخ کند.
چه زمانی باید خیار غبن را اعمال کرد
در خصوص زمان اعمال خیار غبن، دو ماده از قانون مدنی احکام مربوط به آن را بیان کرده‌اند. طبق ماده ۴۱۶ قانون مدنی:
> “هر یک از متعاملین که در معامله، غبن فاحش داشته باشد، بعد از علم به غبن می‌تواند معامله را فسخ کند.”
بنابراین، هر یک از طرفین معامله می‌تواند پس از آگاهی از این‌که معامله موجب ضرر فاحش او شده است، آن را فسخ کند. اگر فرد در حین معامله به این موضوع آگاه باشد، دیگر نمی‌تواند پس از انعقاد معامله ادعایی کند و آن را برهم بزند.
اما سوال این است که تا چه زمانی فرد مغبون می‌تواند معامله را فسخ کند؟ بر اساس ماده ۴۲۰ قانون مدنی:
> “خیار غبن بعد از علم به غبن فوری است.”
این به معنای آن است که فرد مغبون باید بلافاصله پس از آگاهی از ضرر فاحش، اقدام به فسخ معامله کند. اگر این اقدام به تأخیر بیفتد، حق فسخ از او سلب می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر فردی در سال ۱۳۹۸ معامله‌ای انجام دهد و در همان زمان متوجه ضرر خود شود، اما دو سال بعد تصمیم به فسخ معامله بگیرد، بر اساس این ماده قانونی، چنین امکانی برای او وجود ندارد. بنابراین، زمان اعمال خیار غبن پس از علم به غبن، فوری است.
