بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی، تمامی قراردادهای منعقد شده میان افراد تا زمانی که مخالف قوانین امری نباشند، معتبر و قابل احترام هستند. افراد ممکن است برای امور مختلفی، نظیر انجام تعهدات در قبال دریافت مزد، خرید و فروش ملک یا هر امر دیگری که دارای مالیت است، اقدام به انعقاد قرارداد با یکدیگر کنند.
پس از انعقاد قرارداد، طرفین موظفند به مفاد آن پایبند بوده و نمی‌توانند هر زمان که بخواهند نسبت به برهم زدن آن اقدام کنند. با این حال، ممکن است اشخاص بعد از مدتی تصمیم به انحلال عقد بگیرند یا اینکه عقد به دلایل خاصی اجرا نشده و منحل گردد.
قانون‌گذار در قانون مدنی، انحلال قرارداد را به سه صورت اقاله، فسخ و انفساخ، با استثنائاتی، مجاز دانسته و شرایط هر یک را به تفصیل بیان کرده است.
تعریف اقاله، فسخ و انفساخ
ماده ۱۸۳ قانون مدنی عقد را به این صورت تعریف می‌کند: «عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر، تعهد به امری نمایند و مورد قبول آن‌ها قرار گیرد.» با این حال، در برخی شرایط، طرفین قرارداد تصمیم به انحلال آن می‌گیرند یا قرارداد به دلایل خاصی منحل می‌شود. به‌طور کلی، انحلال قرارداد را می‌توان به سه حالت اقاله، انفساخ و فسخ تقسیم‌بندی کرد. در ادامه به تعریف هر یک خواهیم پرداخت.
در علم حقوق، اصطلاح “عقد” به عقود معینی مانند عقد بیع، عقد اجاره، عقد رهن، عقد وکالت و عقد مضاربه اشاره دارد که شرایط و چگونگی آن‌ها در قانون مدنی ذکر شده است. در حالی که کلمه “قرارداد” بر تمامی عقود، چه معین و چه غیرمعین، اطلاق می‌شود.
فسخ بر اساس ماده ۲۱۹ قانون مدنی، عقد الزام‌آور و قابل پیروی برای طرفین قرارداد است. با این حال، این ماده خیاراتی را برای طرفین قرارداد پیش‌بینی کرده است که در صورت وقوع آن‌ها، طرفین حق فسخ قرارداد را خواهند داشت. فسخ به معنای زایل کردن است و زمانی که لفظ فسخ را در مورد عقد به کار می‌بریم، به معنای باطل کردن تمامی تعهدات طرفین به‌صورت یک‌طرفه است.
معنی خیار در قانون مدنی به معنای اجازه و اختیاری است که قانون به افراد می‌دهد تا بتوانند با استفاده از آن، معامله خود را فسخ کنند. خیاراتی مانند خیار حیوان، خیار مجلس، خیار تأخیر ثمن، خیار تدلیس، خیار غبن و خیار عیب از انواع خیارات هستند که قانون مدنی موادی را به هر یک اختصاص داده است. هر یک از خیارات برای اعمال خود شرایط خاصی دارند.
تفاسخ یا اقاله
ماده ۲۸۳ قانون مدنی بیان می‌کند: «بعد از معامله، طرفین می‌توانند به تراضی، آن را اقاله و تفاسخ کنند.» بر اساس این ماده، اقاله یکی از موارد انحلال قرارداد بعد از انجام معامله به‌موافقت و رضایت دو طرف است. اقاله قرارداد به این معناست که اشخاصی که قرارداد را منعقد کرده‌اند، تصمیم می‌گیرند ادامه تعهدات قرارداد را متوقف کرده و قرارداد را بین خودشان منحل کنند.
تفاوت بطلان و فسخ قرارداد در این است که در بطلان، به دلیل عدم وجود یکی از شرایط صحت معامله، مانند قصد و رضا یا اهلیت، قرارداد از همان ابتدا ایجاد نشده و فاقد هرگونه اثر حقوقی است؛ اما در فسخ، عقد به‌طور صحیح منعقد شده و پس از مدتی، توسط یکی از طرفین و به‌صورت یک‌طرفه به هم زده می‌شود. بنابراین، قرارداد تا لحظه فسخ دارای اثر حقوقی بوده است.
انفساخ به معنای ابطال غیرارادی و قهری عقد است. در این حالت، طرفین قرارداد نقشی ندارند و انفساخ به حکم قانون اتفاق می‌افتد. به‌عنوان مثال، عقد وکالت با فوت وکیل یا موکل منحل می‌شود. از آنجا که این مورد تنها بر اساس حکم قانون بوده و طرفین در آن نقشی ندارند، به آن انفساخ می‌گویند.
تفاوت اقاله با انفساخ
ماده ۲۱۹ قانون مدنی، عقودی را که بر اساس قانون منعقد می‌شوند، لازم‌الاتباع و الزام‌آور دانسته است، مگر اینکه به رضایت طرفین اقاله یا به علت قانونی فسخ شوند. سوالی که در این بخش مطرح می‌شود، این است که تفاوت اقاله با انفساخ چیست؟ در اینجا به بررسی این مورد خواهیم پرداخت.
اقاله قرارداد یکی از راه‌های برهم زدن معامله در حقوق است و به معنای توافق طرفین بر انحلال عقد می‌باشد. از شرایط اقاله، رضایت دو طرف، اهلیت آن‌ها و مشخص بودن موضوع اقاله است. محدوده اقاله با توجه به اینکه تعهدات قراردادی انجام شده باشد یا خیر، متفاوت است. از بین رفتن اثر اجرایی قرارداد نسبت به آینده، از جمله آثار اقاله می‌باشد.
تفاوت اقاله و انفساخ
تفاوت اصلی این دو در این است که اقاله تنها در عقود لازم امکان‌پذیر است، در حالی که انفساخ در عقود لازم و جایز جاری می‌باشد. عقد لازم، عقدی است که جز در موارد معینه، در قانون امکان فسخ آن برای هیچ یک از طرفین وجود ندارد. اما در عقد جایز، هر یک از طرفین می‌توانند هر زمان که بخواهند آن را فسخ کنند.
به‌عنوان مثال، طبق ماده ۹۵۴ قانون مدنی، عقد وکالت که یک عقد جایز است، با فوت یا حجر هر یک از طرفین منفسخ می‌گردد. همچنین، طبق ماده ۳۸۷ قانون مدنی، عقد بیع که یک عقد لازم است، در صورتی که مبیع قبل از تسلیم، بدون تقصیر و اهمال بایع تلف شود، منفسخ می‌داند.
تفاوت اقاله با فسخیکی از راه‌های انحلال عقد، فسخ است. فسخ به معنای آن است که یکی از طرفین عقد، با اراده خود، آن را به هم بزند. در این بخش، به بررسی تفاوت اقاله و فسخ خواهیم پرداخت.
تفاوت اقاله و فسخ
عقد لازم، عقدی است که جز در موارد معین، در قانون امکان فسخ آن برای هیچ‌یک از طرفین وجود ندارد. در مقابل، در عقد جایز، هر یک از طرفین می‌توانند هر زمان که بخواهند آن را فسخ کنند. از تفاوت‌های عمده بین عقد لازم و عقد جایز می‌توان به قابلیت فسخ و تأثیر فوت و حجر طرفین اشاره کرد.
فسخ می‌تواند در هر دو نوع عقد، یعنی عقود جایز و عقود لازم، صورت گیرد. به‌عنوان مثال، طبق ماده ۱۱۲۰ قانون مدنی، «عقد دائم به فسخ یا طلاق منحل می‌شود» و همچنین، ماده ۱۱۲۲ قانون مدنی موارد فسخ نکاح را که به طرفین اختیار فسخ می‌دهد، بیان کرده است.
تفاوت اصلی بین فسخ و اقاله در این است که در اقاله، دو طرف به‌طور مشترک تصمیم به برهم زدن معامله می‌گیرند، در حالی که در فسخ، تنها به اراده یک طرف، عقد منحل می‌گردد
