مانی که فردی مرتکب جرمی می‌شود و این جرم قتل باشد، اگر این قتل با قصد و آگاهی مرتکب شده باشد، از نوع قتل عمد تلقی می‌شود و مستوجب مجازات است. طبق قانون مجازات اسلامی، مجازات جرم قتل عمد قصاص قاتل است. همانطور که در مقاله‌ای دیگر در مورد قصاص و شرایط اعمال آن بیان شده است، قصاص مجازاتی است که به خاطر وارد کردن جنایت به دیگری اعمال می‌شود.
مجازات قصاص به دو نوع قصاص نفس و قصاص عضو تقسیم می‌گردد. برای درخواست قصاص، لازم است شرایط خاصی وجود داشته باشد. به طور کلی، قصاص نفس زمانی اعمال می‌شود که جرم قتل عمدی محقق شده باشد و قاتل هیچ‌یک از عوامل رافع مسئولیت کیفری را نداشته باشد. در این صورت، قصاص اجرا خواهد شد.
با این حال، زمانی که حکم محکومیت متهم به قصاص از سوی مراجع قضایی صادر می‌شود، باید این حکم اجرا شود. اما قانون مجازات اسلامی مواردی را پیش‌بینی کرده است که در صورت وجود آن‌ها، مجازات قصاص اعمال نخواهد شد. این موارد به عنوان موارد سقوط قصاص شناخته می‌شوند.
گذشت ولی دم
پس از صدور حکم قصاص برای فرد قاتل، اجرای آن باید انجام شود، اما در صورتی که یکی از موارد سقوط قصاص وجود داشته باشد، مجازات قصاص اعمال نخواهد شد. یکی از این موارد گذشت ولی دم است.
تعریف ولی دم
ولی دم یا اولیای دم به کسانی اطلاق می‌شود که از مقتول ارث می‌برند، به‌جز زوج و زوجه. منظور از گذشت ولی دم این است که اولیای دم مقتول، قاتل را به‌طور رایگان و بدون شرط ببخشند. به عبارت دیگر، در این بخشش نباید شرطی مانند پرداخت دیه در تاریخ مشخصی وجود داشته باشد.
حق گذشت اولیای دم
اولیای دم این حق را دارند که قاتل یا مرتکب جرم را در هر مرحله از مراحل دادرسی، از آغاز رسیدگی تا صدور حکم، ببخشند.
به عنوان مثال، اگر مردی همسر خود را به قتل برساند و مقتول دارای پدر و مادر و برادر باشد، پدر و مادر مقتول که حق قصاص دارند، می‌توانند درخواست قصاص قاتل را داشته باشند، یا در هر مرحله از دادرسی از حق خود گذشت کنند.
این حق گذشت، به اولیای دم این امکان را می‌دهد که نسبت به اجرای قصاص تصمیم‌گیری کنند و در صورت گذشت، مجازات قصاص اجرا نخواهد شد.
گذشت مقتول
یکی از مواردی که موجب سقوط مجازات قصاص می‌شود، گذشت مقتول است. به عبارت دیگر، اگر فردی که به قتل رسیده (مقتول) پیش از مرگ خود از مرتکب جرم (قاتل) گذشت کند و این قتل از نوع عمدی باشد، مجازات قصاص از قاتل ساقط می‌شود.
عفو مقتول
اگر مقتول قبل از مرگ خود، قاتل را از قصاص نفس عفو کند، دیگر اولیای دم حق درخواست قصاص قاتل را نخواهند داشت. حتی پس از فوت مقتول نیز نمی‌توانند به مراجع قضایی برای قصاص قاتل مراجعه کنند، زیرا مقتول پیش از مرگ این حق را ساقط کرده است.
بنابراین، مقتول نه تنها می‌تواند قصاص قاتل را ببخشد، بلکه می‌تواند دیه را نیز عفو کند.
مثال
به عنوان مثال، اگر فردی دیگری را به قتل برساند و مقتول قبل از وقوع قتل، قاتل را ببخشد، در این حالت مجازات قصاص از قاتل ساقط می‌شود و اولیای دم نمی‌توانند قاتل را قصاص کنند. این موضوع نشان می‌دهد که گذشت مقتول تأثیر عمیقی بر روند قضایی و مجازات قاتل دارد.
فوت قاتل
بر اساس قانون مجازات اسلامی فوت قاتل یکی از مواردی است که موجب عدم اجرای مجازات قصاص و سقوط آن می‌شود. به این صورت که اگر قاتل در حالی که مرتکب قتل عمد شده است، فوت کند، مجازات قصاص و دیه از او ساقط می‌گردد و اولیای دم مقتول نمی‌توانند از اموال قاتل دیه را مطالبه کنند.
تأثیر زمان و علت مرگ قاتل
زمان و علت مرگ قاتل تأثیری بر اعمال یا عدم اعمال مجازات قصاص ندارد؛ به عبارت دیگر، در هر صورت، فوت قاتل به عنوان یکی از عوامل سقوط مجازات تلقی می‌شود.
مواردی که موجب عدم اجرای مجازات قصاص می‌شود
در صورت تحقق جرم قتل عمد، مجازات قصاص ممکن است به دلایل زیر اعمال نشود:
1. قاتل پدر باشد: اگر پدر یا جد پدری فرزند یا نوه خود را به قتل برسانند، مجازات قصاص اعمال نخواهد شد.
2. مقتول دیوانه یا مجنون باشد: اگر مقتول دیوانه یا مجنون باشد و قاتل فرد عاقلی باشد، مجازات قصاص اعمال نمی‌شود.
3. مست بودن قاتل: اگر قاتل در زمان ارتکاب جرم مست باشد و خود را به قصد کشتن فرد دیگری مست نکرده باشد، به دلیل فقدان اختیار، قصاص نخواهد شد.
4. مقتول غیر مسلمان باشد: اگر قاتل مسلمان باشد و مقتول غیر مسلمان، مجازات قصاص اعمال نمی‌شود.
5. دیوانه یا نابالغ بودن قاتل: در صورتی که قاتل دیوانه یا نابالغ باشد، مجازات قصاص صادر نخواهد شد.
به طور کلی، وجود هر یک از موارد فوق باعث می‌شود که جرم قتل عمد مستوجب مجازات قصاص نباشد.
