بعد از وقوع یک جرم، اولین اقدام بازپرس انجام تحقیقات مقدماتی است تا مجرم پرونده شناسایی شود. در این مرحله، بازپرس از چندین نفر بازجویی می‌کند و ممکن است برخی افراد را به عنوان متهم شناسایی کند. این شناسایی می‌تواند به بازداشت موقت متهم یا مظنون منجر شود.
پس از پایان تحقیقات، اگر بازپرس به این نتیجه برسد که متهم همان مجرم است، با صدور کیفرخواست او را به دادگاه ارجاع می‌دهد. اما ممکن است هم چنین پیش بیاید که متهم مجرم شناخته نشود و آزاد گردد.
قانون برای متهمانی که مجرم شناخته نشده‌اند و در نتیجه بازداشت دچار خسارت‌های مادی و معنوی شده‌اند، شرایطی را در نظر گرفته است تا بتوانند این خسارت‌ها را جبران کنند.
جبران خسارت ایام بازداشت
متهمی که بعد از بازداشت موقت برائت می‌گیرد و به هر دلیلی مجرم شناخته نمی‌شود، می‌تواند خسارت ایام بازداشت را مطالبه کند. لزوم جبران خسارت برای متهم بی‌گناه در ماده ۲۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری تصریح شده است. این ماده بیان می‌کند:
“اشخاصی که در جریان تحقیقات مقدماتی و دادرسی به هر علت بازداشت می‌شوند و از سوی مراجع قضایی، حکم برائت یا قرار منع تعقیب در مورد آنان صادر شود، می‌توانند با رعایت ماده ۱۴ این قانون، خسارت ایام بازداشت را از دولت مطالبه کنند.”
طبق ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، شاکی می‌تواند تمام خسارت‌ها و ضرر و زیان‌های مادی و معنوی ناشی از وقوع جرم را مطالبه کند. اما از آنجا که جبران خسارت معنوی طبق این ماده چندان آسان نیست، قانون‌گذار در تبصره یک آن، صدور حکم به پرداخت خسارت مالی و الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید را از نمونه‌های جبران خسارت معنوی ذکر کرده است.
علاوه بر این، در ماده ۱۶۳ قانون مجازات اسلامی نیز به لزوم جبران خسارت ایام بازداشت بی‌گناه اشاره شده است. به این ترتیب:
“اگر پس از اجرای حکم، دلیل اثبات‌کننده جرم باطل شود، مانند آنکه در دادگاه مشخص شود که مجرم شخص دیگری بوده یا اینکه جرم رخ نداده است و متهم به علت اجرای حکم دچار آسیب بدنی، جانی یا خسارت مالی شده باشد، کسانی که ایراد یا خسارت مذکور مستند به آنان است، اعم از ادا کننده سوگند یا شاکی یا شاهد، حسب مورد به قصاص یا دیه یا تعزیر مقرر در قانون و جبران خسارت مالی محکوم می‌شوند.”
بازداشتی مستحق جبران
با وجود اینکه بازداشت فرد بی‌گناه نیازمند جبران خسارت است، قانون برای این افراد محدودیت‌هایی را در نظر گرفته است. در ماده ۲۵۶ قانون آیین دادرسی کیفری آمده است:
“در موارد زیر، شخص بازداشت‌شده مستحق جبران خسارت نیست:
الف – اگر بازداشت شخص ناشی از خودداری او از ارائه اسناد و مدارک و دلایل بی‌گناهی‌اش باشد.
ب – اگر به منظور فراری دادن مرتکب جرم، خود را در مظان اتهام و بازداشت قرار داده باشد.
پ – اگر به هر دلیلی به ناحق موجبات بازداشت خود را فراهم آورده باشد.
ت – اگر همزمان به علت قانونی دیگری بازداشت باشد.”
نحوه جبران خسارت ایام بازداشتطبق ماده ۲۵۷ قانون آیین دادرسی کیفری، شخص بازداشت‌شده باید ظرف شش ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی که حاکی از بی‌گناهی اوست، درخواست جبران خسارت را به کمیسیون استانی که متشکل از سه نفر از قضات دادگاه تجدیدنظر استان به انتخاب رئیس قوه قضاییه است، تقدیم کند. این کمیسیون در صورت احراز شرایط مقرر در قانون، حکم به پرداخت خسارت صادر می‌کند.
اگر درخواست جبران خسارت رد شود، شخص می‌تواند ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ، اعتراض خود را به کمیسیون موضوع ماده ۲۵۸ این قانون اعلام کند. کمیسیون ماده ۲۵۸، که کمیسیون ملی جبران خسارت نامیده می‌شود، متشکل از رئیس دیوان عالی کشور یا یکی از معاونان او و دو نفر از قضات دیوان عالی کشور به انتخاب رئیس قوه قضاییه است. رأی این کمیسیون قطعی است.
جبران خسارت ناشی از ایام بازداشت متهم بی‌گناه بر عهده دولت است. در صورتی که بازداشت ناشی از اعلام مغرضانه جرم، شهادت کذب یا تقصیر مقامات قضایی باشد، دولت پس از جبران خسارت می‌تواند به مسئول اصلی مراجعه کند.
