معامله فضولی به معاملاتی اطلاق می‌شود که در آن فردی که صاحب مال نیست یا از طرف مالک آن اجازه ندارد، اقدام به انجام یک عمل حقوقی نسبت به آن مال می‌کند. این عمل حقوقی به معنای انجام کاری است که تنها در حیطه اختیارات مالک قرار دارد و فرد فضول بدون اجازه به این کار دخالت می‌کند.
به‌عنوان مثال، اگر وکیلی بعد از فوت موکل خود اقدام به انتقال سند کند، این عمل می‌تواند مصداقی از معامله فضولی باشد. در هر معامله فضولی، سه نفر وجود دارند:
1. مالک: کسی که قانوناً مالک مال است و حق تصمیم‌گیری درباره آن را دارد.
2. فضول: فردی که بدون اجازه و داشتن حقی، اقدام به انجام معامله نسبت به مال دیگری می‌کند.
3. اصیل: کسی که فضول با او معامله کرده است.
به عبارت دیگر، تعریف معامله فضولی به این صورت است که آن را می‌توان یکی از انواع معاملات دانست که در آن، کلیه شرایط و ضوابط عقد برقرار است، به جز این‌که فروشنده مالک مال نیست و اجازه فروش از جانب مالک را نیز ندارد.
اصیل در معامله فضولی کیست؟
به تعریف معامله فضولی و ویژگی‌های آن پرداخته شد. معامله فضولی به وضعیتی اطلاق می‌شود که فردی مالک مال نیست و بدون داشتن اجازه از جانب مالک، اقدام به انجام معامله می‌کند. نکته قابل توجه این است که معامله فضولی می‌تواند در انواع مختلف قراردادها اتفاق بیفتد و مختص به عقد بیع نیست.
با توجه به تعریف معامله فضولی، سه رکن اصلی در این نوع معاملات وجود دارد: شخص فضول، شخص مالک و شخص اصیل.
آثار معامله فضولی
معامله فضولی یک معامله غیرنافذ است؛ به این معنا که از نظر حقوقی نیاز به تأیید و تنفیذ دارد تا اعتبار پیدا کند. اما سؤال این است که چه کسی باید این تأیید را انجام دهد و سرنوشت چنین معامله‌ای چگونه خواهد بود؟
سرنوشت معامله فضولی به تصمیم مالک مال بستگی دارد. در این موارد، دو حالت برای معامله فضولی مطرح می‌شود: پذیرش معامله و رد معامله. در ادامه، آثار هر یک از این حالت‌ها مطابق با قانون مدنی بررسی می‌شود:
1. پذیرش معامله
اولین اثر معامله فضولی، پذیرش آن توسط مالک است. اگر مالک معامله را بپذیرد، معامله کامل می‌شود و از لحظه پذیرش، قرارداد بین مالک و اصیل معتبر خواهد بود. در این صورت، هر دو طرف باید به تعهدات قراردادی خود عمل کنند. پذیرش مالک می‌تواند به‌صورت صریح باشد؛ مثلاً مالک به اصیل بگوید که معامله را می‌پذیرد، یا به‌صورت غیرمستقیم، مانند درخواست اجاره‌بها از اصیل.
2. رد معامله
دومین اثر معامله فضولی، رد آن از سوی مالک است. مالک می‌تواند معامله فضولی را رد کند و آثار آن را نسبت به خود پایان دهد. نکته مهم این است که برای مالک مدتی مشخص برای تأیید یا رد معامله تعیین نشده است. در این حین، اصیل نیز تا زمانی که مالک تکلیف قرارداد را مشخص نکرده است، حق فسخ قرارداد را ندارد و باید به آن پایبند بماند. اگر در این مدت به اصیل ضرری وارد شود، او می‌تواند با اثبات آن، معامله را بر هم بزند.
نحوه ابطال معامله فضولی
برای ابطال معامله فضولی، مالک باید به یکی از دفاتر خدمات قضایی مراجعه کرده و دادخواست ابطال معامله را ثبت کند و آن را به دادگاه حقوقی ارجاع دهد. از آثار باطل کردن این معامله می‌توان به حق مالک برای استرداد عین مال یا دریافت مثل یا قیمت آن و همچنین اجرت المثل اشاره کرد
