تفهیم اتهام به زبان ساده به معنای این است که جرم انجام‌شده، رابطه متهم با جرم و اسناد و مدارکی که اتهام او را ثابت می‌کند، به وضوح برای متهم توضیح داده شود. در واقع، تفهیم اتهام به معنای توضیح فوری و سریع نوع اتهام و دلایل آن به متهم است.
تفهیم اتهام یکی از حقوق متهم و همچنین از وظایف بازپرس یا دادیار در آغاز تحقیقات در مورد جرایم است. این تفهیم شرایط و زمان خاص خود را دارد و باید به زبانی باشد که برای متهم قابل درک و فهم باشد. پذیرش یا عدم پذیرش اتهام توسط متهم تأثیری در انجام این وظیفه از سوی مسئول تحقیق ندارد.
زمان تفهیم اتهام
تفهیم اتهام به معنای توضیح اتهامات به متهم است و به عنوان یکی از حقوق متهم باید به گونه‌ای انجام شود که برای او قابل درک و فهم باشد. پس از توضیح معنی تفهیم اتهام، در این بخش قصد داریم زمان اجرای آن را از منظر قانون آیین دادرسی کیفری بررسی کنیم.
رسیدگی به اکثر جرایم، به جز موارد استثنا شده در قانون، ابتدا در دادسرا انجام می‌شود. در دادسرا، دادیار یا بازپرس با توجه به وظایف خود، اقدام به پیگیری و کشف جرم می‌کنند. پس از انجام تحقیقات مقدماتی و در صورت صدور کیفرخواست، پرونده و متهم به دادگاه برای صدور حکم ارسال می‌شوند. زمان تفهیم اتهام به متهم، در همین مرحله تحقیقات مقدماتی است.
در واقع، مقام رسیدگی‌کننده باید قبل از پرسش از متهم، اقدام به تفهیم اتهام کند و به او تذکر دهد که اظهاراتش ثبت می‌شود. بنابراین، باید مراقب حرف‌های خود باشد، زیرا این اظهارات می‌توانند علیه او استفاده شوند. با توجه به این توضیحات، نتیجه می‌گیریم که زمان تفهیم اتهام در مرحله تحقیقات مقدماتی و قبل از بازجویی از متهم است.
تفهیم اتهام و تخفیف در مجازات
تفهیم اتهام به معنای توضیح اتهامات به متهم است و طبق قانون آیین دادرسی کیفری، مقام تحقیق باید قبل از شروع تحقیقات و هرگونه پرسشی از متهم، این عمل را انجام دهد. پس از بررسی این موارد، در این بخش قصد داریم درباره ارتباط تفهیم اتهام و تخفیف در مجازات صحبت کنیم.
یکی از مواردی که قانون‌گذار در قانون مجازات اسلامی برای متهمان در نظر گرفته است، جهات تخفیف مجازات است. این جهات شامل مواردی نظیر اعلام متهم قبل از تعقیب، اقرار او در مرحله تحقیق که مؤثر در کشف جرم باشد، وضعیت خاص متهم یا سابقه او، و اقدام یا تلاش متهم برای کاهش آثار جرم و جبران زیان ناشی از آن هستند. این عوامل به قاضی این امکان را می‌دهند که در مجازات تخفیف قائل شود.
طبق قانون، بازپرس پس از تفهیم اتهام باید به متهم اعلام کند که اقرار یا همکاری مؤثر او می‌تواند موجب تخفیف مجازات وی در دادگاه شود. بنابراین، یکی از مزایای تفهیم اتهام این است که متهم متوجه می‌شود همکاری او می‌تواند در تخفیف مجازات تأثیرگذار باشد و به او این فرصت داده می‌شود تا با همکاری با بازپرس از تخفیف در مجازات بهره‌مند گردد.
مرحله بعد از تفهیم اتهام
پس از تفهیم اتهام به متهم، به منظور اطمینان از دسترسی به متهم و حضور به موقع او در موارد لازم و جلوگیری از فرار، پنهان شدن یا تبانی با دیگران، قاضی مکلف است در مرحله بعد اقدام به صدور قرار تأمین کیفری بر حسب موضوع نماید. قرارهای تأمین کیفری که پس از تفهیم اتهام صادر می‌شوند، عبارتند از:
التزام به حضور با قول شرف.
التزام به حضور با تعیین وجه التزام تا ختم محاکمه و اجرای حکم، که در صورت استنکاف، به وجه الکفاله تبدیل می‌شود.
اخذ کفیل با وجه‌الکفاله.
اخذ وثیقه اعم از وجه نقد، ضمانت‌نامه بانکی یا مال منقول و غیرمنقول.
بازداشت موقت با رعایت شرایط مقرر در قانون آیین دادرسی کیفری.
ماده 134 قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص قرارهای تأمین کیفری بیان می‌دارد: «تأمین باید با اهمیت جرم، شدت مجازات، دلایل و اسباب اتهام، احتمال فرار متهم، از بین رفتن آثار جرم، سابقه متهم و وضعیت مزاج و سن و حیثیت او متناسب باشد.»
علاوه بر موارد مذکور، با توجه به میزان و کیفیت جرم و نحوه وقوع آن، دادگاه می‌تواند قرار عدم خروج متهم از کشور صادر کرده و او را ممنوع‌الخروج نماید. مدت اعتبار قرار ممنوع‌الخروجی 6 ماه است و دادگاه می‌تواند در صورت لزوم، پس از شش ماه آن را تمدید کند.
