حفظ حقوق قانونی هر یک از وراث به‌قدری در قانون اهمیت دارد که جزئیات مربوط به امور ترکه متوفی در قانون امور حسبی به‌صورت دقیق ذکر شده است. بر اساس ماده ۱۶۲ قانون امور حسبی، “امور راجع به ترکه، اقداماتی است که برای حفظ ترکه و رساندن آن به صاحبان حقوق انجام می‌شود؛ از قبیل مهر و موم و تحریر ترکه و اداره ترکه و غیره
طبق قانون، مهر و موم ترکه اولین مرحله‌ای است که برای حفظ ترکه از تصرف دیگران و جلوگیری از آسیب به آن باید انجام شود. پس از این مرحله، مرجع صالح اقدام به تحریر ترکه می‌کند و سپس ترکه به‌عنوان سهم‌الارث به هر یک از وراث یا به موصی‌له تعلق می‌گیرد. قانون امور حسبی، در مواد ۱۶۶ الی ۲۰۵ به تشریح نحوه مهر و موم ترکه‌های منقول و غیرمنقول و همچنین نحوه برداشتن مهر و موم ترکه پرداخته است.
بر اساس این مواد، مهر مخصوصی برای مهر و موم ترکه متوفی وجود دارد که پس از طی تشریفات قانونی و درخواست مهر و موم ترکه توسط اشخاص ذی‌صلاح، قرار مهر و موم صادر می‌شود و اقدامات اجرایی برای مهر و موم ترکه آغاز می‌گردد. جزئیات هر یک از این مراحل در قسمت‌های بعدی به تفصیل توضیح داده خواهد شد. همچنین طبق ماده ۱۷۶ قانون امور حسبی، در صورت‌جلسه مهر و موم ترکه باید موارد زیر به‌صورت دقیق ذکر شود:
تاریخ مهر و موم ترکه و علت آن؛
نام، مشخصات و محل اقامت شخصی که درخواست مهر و موم ترکه را ارائه کرده و همچنین نام و مشخصات و اظهارات اشخاص ذی‌نفع حاضر در جلسه، که معمولاً وراث متوفی هستند و سهم‌الارث خود را مطالبه می‌کنند؛
تعیین محل مهر و موم ترکه، مانند اتاق یا صندوقچه، و ذکر اجمالی از اشیائی که به دلیل عدم امکان، مهر و موم نشده‌اند؛
اموالی که در محل خود مهر و موم شده یا محل آن‌ها تغییر یافته است؛
نگهبانی که برای این امر معرفی و معین شده است، اعم از اینکه توسط دادرس تعیین شده یا بر حسب معرفی اشخاص ذی‌نفع؛
اظهار صریح و کتبی از کلیه اشخاصی که با متوفی در یک جا زندگی کرده‌اند یا اموال در تصرف آن‌ها بوده، مبنی بر اینکه خود یا دیگری چیزی از اموال متوفی را مخفی یا خارج نکرده‌اند. این صورت‌جلسه باید توسط مباشر مهر و موم و اشخاص ذی‌نفع امضا شود.
در این ارتباط، باید افزود که اثاثیه و وسایلی که برای زندگی خانواده متوفی ضروری هستند، مهر و موم نخواهند شد. همچنین، اگر اشیاء یا نوشته‌هایی متعلق به غیر پیدا شود، به صاحبان آن‌ها بازگردانده می‌شود؛ اما اگر وصیت‌نامه‌ای یافت شود، مهر و موم خواهد شد و به دادگاه صالح ارسال می‌گردد.
چه کسانی می توانند درخواست مهر و موم ترکه کنند
مهر و موم کردن ترکه یکی از مراحل اولیه‌ای است که باید به منظور حفظ حقوق ورثه در ماترک متوفی انجام شود. به‌طور کلی، مهر و موم ترکه قبل از تحریر ترکه و تقسیم ارث میان ورثه صورت می‌گیرد. طبق قانون امور حسبی، برخی اشخاص این اختیار را دارند که تا قبل از تحریر ترکه، درخواست مهر و موم ترکه را به مرجع صالح ارائه دهند.
در این قسمت از مقاله، به این سوال پاسخ می‌دهیم که چه کسانی می‌توانند درخواست مهر و موم ترکه کنند. بر اساس ماده ۱۶۷ قانون مدنی، افراد زیر می‌توانند درخواست مهر و موم ترکه را ارائه دهند:
هر یک از وراث متوفی یا نمایندگان قانونی آن‌ها، مانند وصی، امین یا قیم؛
موصی‌له، در صورتی که وصیت به‌صورت مشاع باشد یا وصیت تملیکی باشد؛
طلبکار متوفی که طلب او مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد، به مقدار طلب؛ در صورتی که در مقابل طلب، رهنی وجود نداشته باشد و ترتیبی دیگر برای تأمین طلب تعیین نشده باشد؛
کسی که از طرف متوفی به‌عنوان وصی تعیین شده باشد.
همچنین، طبق ماده ۱۶۸ قانون امور حسبی، مرجع قضایی می‌تواند حتی بدون درخواست اشخاص ذی‌نفع اقدام به مهر و موم ترکه نماید.
بر اساس این ماده، در موارد زیر می‌توان بدون درخواست نیز مهر و موم ترکه را انجام داد:
در صورتی که شخصی در خانه استیجاری یا مهمان‌خانه فوت کرده و کسی برای حفظ اموال او وجود نداشته باشد؛
در صورتی که اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی امانت باشد.
علاوه بر این، اگر اشخاص ذی‌صلاح به دلایلی مانند غیبت درخواست مهر و موم ترکه را ارائه نداده باشند و اقدامات فوری برای حفظ ترکه لازم باشد، این اقدام توسط دادستان یا سایر مقامات قضایی صالح انجام می‌شود.
گفتنی است که بر اساس ماده ۱۹۴ قانون امور حسبی، کسانی که حق درخواست مهر و موم ترکه را دارند، می‌توانند درخواست رفع مهر و موم ترکه را نیز ارائه دهند.
مهر و موم ترکه در صلاحیت کجاست؟
قبل از هرگونه اقدام برای طی مراحل انحصار وراثت، ابتدا باید مهر و موم ترکه انجام شود. اشخاص ذی‌صلاح برای درخواست مهر و موم ترکه در قانون امور حسبی مشخص شده‌اند. این امر به‌ویژه در مواردی که یکی از وراث یا شخص ثالثی از مهر و موم ترکه جلوگیری کرده و به ماترک آسیب می‌زند، اهمیت
بیشتری پیدا می‌کند.
سوالی که ممکن است مطرح شود این است که مهر و موم ترکه به کدام مرجع مربوط می‌شود و اشخاصی که قصد دارند برای جلوگیری از آسیب به اموال غیرمنقول یا منقول متوفی، اقدام به مهر و موم ترکه کنند، باید درخواست خود را به چه مرجعی ارائه دهند؟
در پاسخ به این سوال، باید گفت که در حال حاضر، تمامی امور مربوط به مهر و موم ترکه اموال غیرمنقول بر عهده شورای حل اختلاف است. این شورا صلاحیت رسیدگی به تحریر ترکه، انحصار وراثت و سایر مسائل مربوط به ارث را نیز دارد. بنابراین، اشخاصی که قصد دارند درخواست مهر و موم ترکه را ارائه دهند، باید دادخواست خود را به شورای حل اختلاف ارائه کنند.
همچنین لازم به ذکر است که دادخواست مهر و موم ترکه اموال غیرمنقول متوفی در شورای حل اختلافی مطرح می‌شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع شده است. اگر چندین مال غیرمنقول وجود داشته باشد، شورایی که قبل از سایرین اقدام کرده، صلاحیت مهر و موم ترکه را خواهد داشت. به‌طور مثال، اگر اموال متوفی در اصفهان باشد و متوفی در تهران فوت کرده باشد، شورای حل اختلاف اصفهان صلاحیت رسیدگی خواهد داشت.
قرار مهر و موم ترکه و نحوه اجرای آن
مهر و موم ترکه غالباً در خصوص اموال غیرمنقول مانند خانه و ملک اعمال می‌شود. به‌منظور جلوگیری از تعدی و تفریط در ترکه غیرمنقول، اشخاص ذی‌نفع می‌توانند از مرجع صالح، یعنی شورای حل اختلاف، درخواست مهر و موم ترکه نمایند.
شورای حل اختلاف طبق قانون موظف به رسیدگی به این درخواست‌هاست و در نهایت، رأی خود را تحت عنوان قرار مهر و موم ترکه صادر می‌کند که باید اجرا شود. در این قسمت از مقاله، به توضیح قرار مهر و موم ترکه و نحوه اجرای آن می‌پردازیم.
قرار مهر و موم ترکه، در واقع، رأی‌ای است که شورای حل اختلاف پس از رسیدگی به درخواست مهر و موم ترکه از سوی اشخاص ذی‌نفع صادر می‌کند و این رأی باید در هر حال اجرایی شود. نحوه اجرای قرار مهر و موم ترکه به این صورت است که مأموران شورای حل اختلاف یا مأموران کلانتری پس از صدور این قرار، به محل مربوط مراجعه کرده و آن را اجرا می‌کنند.
به عنوان مثال، اگر ترکه شامل یک منزل مسکونی باشد، درب منزل مهر و موم می‌شود تا هیچ شخصی، اعم از ورثه یا دیگران، نتواند به آن وارد شود. این اقدام به حفظ حقوق ورثه در ملک مشاع کمک کرده و از تصرف عدوانی در ملک جلوگیری می‌کند. همین روند برای اموال منقول نیز قابل اجرا است.
